ELIKADURAREN INGURUKO MITOAK
Denok ditugu mintzagai elikaduraren inguruko mitoak; are gehiago hainbeste komunikazio-kanal ditugun garaiotan, Internet, sare sozialak eta Whatsapp-taldeak. Hiri-kondairak ordu gutxian bihurtzen dira biral. Baina zergatik sortzen dira mito horiek?
Kausa ez da bakarra, hainbat dira mito horiek zabaltzeko eta ugaritzeko faktoreak. Publizitateak eta marketing-kanpainek, elikadura-jakintza zaharkituek edo zientifikotasun gutxikoek, informazioa ematean zehaztasun gutxi duten komunikabideek, nahasgarritzat jotzen dituztenak, zenbait mito zabaltzea ekarri dute; hauek dira gehien zabaldu direnak:
Neurrizko kontsumoa gomendatzea da alkoholdun edarien industriak baliatzen duen estrategietako bat. Alabaina, neurriz kontsumitzea zaila da; alde batetik, alkohola substantzia adiktiboa delako, eta, bestetik, kontsumoak “neurrizkoa” izan behar duela esatean, zehaztasun gutxi dagoelako.
Neurrizko kontsumo horren ustezko onurak gehienetan alkoholdun edarien industriak berak babesten dituen ikerlanetan daude oinarrituta. Hori gertatzen da, esate baterako, garagardoarekin. Kirola egin eta gero berriz hidratatzeko ona delako ideia saldu da, baina ideia hori garagardo-industriak babestutako ikerketetatik dator. Ildo horretan, gogorarazi behar da garagardoak normalean hartzen diren edari hidratatzaileek baino sodio gutxiago daukala, eta, gainera, alkoholak efektu diuretikoa eragiten duela; hau da, txiza gehiago egiten da. Hori hidratazioaren kontra doa. Dituen osagaiengatik, garagardoa onuragarria izan liteke, baina alkohol kantitateak baliogabetu egiten ditu osagai horien onura potentzial guztiak.
Gaur egun, alkoholak eragindako kalteak demostratzen dituzten gero eta artikulu sendo gehiago argitaratzen dira.OMEri jarraikiz, alkohola neurotoxikoa, mendekotasun-sortzailea, immunoezabatzailea eta baso-sistemarako kaltegarria da, eta berau kontsumitzeak zazpi minbizi mota eragin ditzake.
Alkohola osasun publikoaren arloko arazo oso larria da, baina, aldi berean, gure kulturaren parte ere bada; horregatik da hain zaila alkohola kontsumitzearen aurkako jarrerak topatzea. Neurriz kontsumitzeko eskatzen da, baina kontsumo hori ere kaltegarria da.
Beste batzuetan “kontsumo arduratsuaz” hitz egiten da, baina kontzeptu hori “neurrizko kontsumoak” baino are zehaztasun txikiagoa du, ez baitago osasun-arloan definituta.
Esne osoaren ordez esne gaingabetua duten esnekiak osasungarriagoak direlako ustea zabaldu bada ere, berriki egindako zenbait ikerketak erakutsi dute esneki osoak hartzen dituztenek ez dutela gaixotasun kardiobaskularrak pairatzeko arrisku gehiago eta ez direla obesoagoak.
Egia da esne osoak gantz gehiago duela; beraz, kaloria-ekarpen handiagoa egiten du. Duela gutxi arte pentsatzen zen zenbat eta kaloria gehiago izan, orduan eta kaltegarriagoak zirela elikagaiak osasunerako, eta ideia horrek kalte handia eragin die gantzei. Alabaina, elikagai baten osasungarritasuna ez da kaloria kopuruaren araberakoa, osagaien araberakoa da. Hau da, elikagai horrek oro har dituen mantenugaiak dira garrantzitsuak, eta ez kaloria gehiago edo gutxiago duen.
Esne osoa, eta, horrenbestez, baita esneki osoak ere, bitamina- eta mineral-iturri interesgarriak dira; A, B1, B3, B6, B12, C, D, E, H eta K bitaminak eta kaltzioa, fosforoa eta potasioa ematen dizkigute, hurrenez hurren. Are gehiago, esnea da kaltzio-iturririk onenetako bat (dena den, horrek ez du esan nahi kaltzio-iturri bakarra denik, ezta ordezkaezina denik ere), eta haren gantzak A eta D bitaminak ditu. Azken hori ezinbestekoa da kaltzioa xurgatzeko.Horregatik, esne eta esneki gaingabetuak mineral horrekin aberastu behar izaten dira sarritan.
Produktu gaingabetuak eskuratzeko esne osoari kentzen zaion gantz kopurua oso txikia da (100 ml esnetan 3,8 g gantz dago, eta % 30 murriztuko litzateke), eta, gainera, zaporea eta mantenugaiak galtzen ditu. Bestalde, esne osoak esne gaingabetuak baino asetze-gaitasun handiagoa du.
Hori esanda, esne osoa neurriz kontsumitzea gomendatzen da (egunean bi anoa, gehienez ere), eta, posible bada, ustiapen estentsiboetako bazka bidez elikatuak izan diren behi-esnea hartzea litzateke egokiena, nutrizio-kalitate handiagoa baitu (eta animalien ongizatea bermatzen baita).
Arazoa ez da ogia bera, baizik eta ogiaren kalitatea. Egia da herritarrak gero eta informatuago daudenez, murrizten ari dela ogi zuriaren kontsumoa, baina oraindik ere altuegia da ogi integralaren kontsumoaren aldean. Azken hori kontsumitu beharko litzateke.
Ogi zuria findutako irinekin dago eginda. Irina horiek lortzeko, zereal-aleei kendu egiten zaizkie zahia (bertan dago zuntza) eta germena (gantz-azidoak eta bitaminak ditu); hala, endospermoa bakarrik geratzen da, eta, nagusiki, almidoia du. Zuntza kentzen zaionez, almidoiko azukrea azkarrago pasatzen da odolera, eta igo egiten da intsulina-dosia. Gainera, galdu egiten da jatorrian zuen asetze-potentziala, baita organismorako oso onuragarriak diren mantenugai ugari ere.
Azken urteotan osasungarri jateko argitaratu diren gomendioak, hau da, plater edo piramide osasungarriak, zereal integralak kontsumitzera daude bideratuta, onuragarriagoak direlako.
Zerealez egindako ogi ugari aurki daitezke une honetan merkatuan (zekalea, espelta, kamuta…), baina garrantzitsuena zereal horiek integralak izatea da, zereal mota gorabehera.
Elikagaien ontzietan gehien erabiltzen diren terminoetako batzuk “naturala” eta “% 100 naturala” dira, baina ez dago oso argi zer esan nahi den horrekin, ezta zein produktu erosiko dugun ere.
Zenbait inkestaren arabera, kontsumitzaileek ez dute elikagaietako etiketetan agertzen den informazio guztia irakurtzen; horregatik, oso ohikoa da horrelako mezu erakargarriak jartzea, batez ere, azken urteotan “artifizial” kutsua duen edozerk kontsumitzaileen errefusa eragiten duelako.
Elikagaien arloko legeriak ez du ekoizlea elikagaiak naturalak edo artifizialak diren adieraztera derrigortzen, eta, beraz, produktu prozesatuetan hitz horiek agertzeak nahasmendua sortzen du, kasurik onenean. Produktu batek osagai naturalak izateak ez du esan nahi amaierako produktua ere naturala denik.
“Natural” terminoa nutrizio-adierazpenei eta propietate osasungarriei buruzko legerian dago definituta:“Elikagai batek naturalki izatea nutrizio-adierazpenetan termino hori erabiltzeko bete beharreko baldintzak”. Hortaz, termino hori hertsiki lotuta egongo litzateke elikadura-produktu horren adierazpenarekin.
Zenbat eta ontzi eta etiketa gutxiago, orduan eta naturalagoa eta osasungarriagoa izango da produktua; horregatik, gomendagarria da fruta eta ortuari fresko gehiago eta produktu prozesatu gutxiago kontsumitzea, etiketetan “natural” jarri arren. Gainera, ez da ahaztu behar naturala dena ez dela beti onuragarria, oso naturalak diren toxikoak ere baitaude.
Kolesterola, bere horretan, ez da kaltegarria. Hain zuzen ere, molekula hori ezinbestekoa da gure organismorako, oinarrizko funtzioak egiten baititu: zelula-mintzei arintasuna ematen die, emakumezkoen sexu-hormonen aitzindariak dira eta bilisa jariatzen dute, besteak beste.
Arazoa da organismoan kolesterol gehiegi dagoenean, horrek arteriako hormetan gantza pilatzea baitakar, eta ateromak sortzea; horiek arteriak buxatzen dituzte, horrek dakarren arriskua eta guzti.
Gantz-molekula bat denez, ez da disolbatzen odolean (uretako disoluzio bat baita), eta proteinei lotu beharra du garraiatzeko. Proteina horiek dentsitate handikoak (HDL edo kolesterol ona) izan daitezke, gibelera bidean doazenak, eta ez dira arterietan geratzen, edo, bestela dentsitate txikikoak (LDL), hainbat ehunetara doazenak, eta horiek bai, horiek odol-hodietako hormetan gera daitezke.
Hala ere, azken urteetan aurrera egiten ari da kolesterolaren metabolismoa ezagutzean, eta ez dago argi dietan irentsitako kolesterolaren eta odoleko mailen arteko lotura. Lehen jakintzat ematen zen kausa-ondorio lotura ez dago hain argi orain; kolesterol altua gehiago da gure genetikaren ondorio, eta sintesi endogenoarena ez da zuzena.
Horrek ekarri du, adibidez, arrautzen kasuan, lehen astean arrautza bat gomendatzen zela eta orain arrautza bat egunean.
Elikagai batek hainbeste kaloria dituela esaten denean, kilokaloriez ari gara, zati mila egiten da.
Zer egiten du gorputzak irensten diren kaloriekin? Gaia eta energia ematen digute. Jaten duguna zati txikiagoetan degradatzen da, eta horiek, ondoren, metabolizatu egiten dira gure bizi-funtzioak egiteko eta organismoarentzako beharrezko molekulak sortzeko.
Elikagai batek kaloria asko baditu, energia asko lortuko da, eta hori gantz moduan biltegiratuko da ez bada erabiltzen (triglizerido moduan, adibidez).
Dieta bat proposatzean eduki kalorikoa besterik ez kontuan hartzea akatsa da, kalorien kalkulu gordinak ez baitakar elikagai batek gehiago edo gutxiago gizentzea. Kontuan hartu behar da zein elikagaik osatzen duten: ea zuntza duen, zein gantz-mota, nola irensten den…
Bizimodu sedentarioa izateak ere eragina du pisuan; beraz, faktore askok eragiten dute loditzean. Ez da dena kaloria-kopuru kontua.
Horren adibide argia dira light produktuak. Arina izateak esan nahi du kategoria bereko ohiko produktuak baino % 30 gutxiagoko energia-edukia duela, ez besterik. Nahi den eragina lortuko dute ohikoen kopuru berean kontsumitzen badira, baina normalean ez da hori egiten, ez baitute hainbeste betetzen; gainera, jendeak, loditzen ez dutela pentsatuta, gehiago kontsumitzen dituzte.
Mito hori handitu egin zen 2015ean, IARCk (minbiziaren inguruan ikertzeko nazioarteko agentzia) haragi prozesatua (hestebeteak, saltxitxak, zakotea, hanburgerrak, urdaiazpikoa) 1. kategorian (minbizia sortzen duelako ebidentzia solidoa) sartzen zuen informazioa argitaratu zuenean; arrisku-faktoretzat jo zuen, bereziki koloneko eta ondesteko minbiziarentzat.
Hori, egia esan, ez da zen berria, koloneko eta ondesteko minbiziaren eta haragi prozesatuen eta gorrien (2A kategorian daude horiek, ziur asko kartzinogenoak) arteko lotura gauza jakina baitzen. Albistea zabaldu zenean, ez zen azaldu IARCren zerrenda kualitatiboa zela, baina ez kuantitatiboa. Eta, gainera, zerrenda horretan agertzen diren substantzia guztiek ez dute arrisku bera (zerrenda horretan daude tabakoa eta alkohola ere). Gainera, minbiziaren kasuan, osagai genetikoak, ingurumenekoak eta zoria ere badaude.
Edonola ere, lotura dago; beraz, mezua argia da: haragi prozesatuen kontsumoa murriztu behar da, zenbat eta gutxiago, orduan eta hobeto.
Arrain-haztegiko arrainak fama txarra du, eta kalitate eta zapore okerragoko arraintzat jotzen da (lur-zaporea). Hala ere, prestatu ondoren, zaila da bereiztea zein den zein (bereziki begiak estalita).
Alde nagusietako bat tamaina da, hazkuntzakoak txikiagoak izaten baitira, “anoakoak”. Basatiagoak handiagoak direnez, besteak halako lau izan daitezke, izan daiteke zapore handiagoa izatea, gantz gehiago dutelako.
Elikagai-segurtasunaren aldetik, hazkuntzakoak badute onurarik: gune kontrolatuetan hazten dira, eta ez kutsatutako zona batean…
Egia da arraiek merkurioa dutela. Merkurioa (metilmerkurio eran) ingurumenean dagoen konposatu bat da (airean, uretan eta zoruan), eta biometagarria da elikagai-katean; bereziki uretako organismoetan eta arrainetan (bereziki handietan), eta toxikoa da gizakientzat.
Hala ere, nahiz eta zabaldu den ez dela atunik, ezpata-arrainik, marrazorik eta halakorik jan behar kutsagarriak dituztelako gorputzean, zientziak beste elementu batez dihardu, lotua dagoena. Arrain urdinak, eta atunek bereziki, zenbait selenio-konposatu ugari dituzte; mikroelikagai bat da, besteak beste, tiroide-hormona ekoizteaz arduratzen dela. 60ko hamarkadako ikerketa batean, selenioak merkurioaren toxikotasuna neutralizatzeko eta ezabatzen laguntzeko zuen gaitasunaz hitz egiten zen. Selenioa egotea babesgarria da merkurioaren aurrean; beraz, nahiz eta ez den gehiegi kontsumitu behar (beste elikagai asko bezala), kontsumitu egin behar da, ondorio onuragarriak dituelako.
Europan, hazkuntza azkartzeko hormonak erabiltzea debekatuta dago aspalditik.
Horretarako antibiotikoak erabiltzea ere debekatuta dago, duela zenbait hamarkadatik. Egun, antibiotikoak erabiltzen uzten da beste aukerarik ez dagoen gaixotasunentzako, antibiotikoekiko erresistentziak sortzen ari baitziren, eta egungo araudia oso zorrotza da.
Antibiotikoekin tratatu den animalia batek ezin du elikadura-katera pasatu sakrifikatu ondoren harik eta antibiotikoa gorputzetik guztiz desagertu arte.
Dieta batean, garrantzitsuena orekatua izatea da. Edozein dieta, izan begetarianoa edo ez, okerra edo kaltegarria izan daiteke ez bada ondo diseinatzen.
Animalia-jatorriko ia elikagai guztiak ordezka daitezke landare-jatorriko elikagaiekin, B12 bitamina kenduta, animalia-jatorriko elikagaietan besterik ez baitago. Horregatik, dieta begetariano bat izatekotan, beharrezkoa izango da bitamina hori osatzea (nahiz eta arrautzak eta esnekiak hartzen diren dieta begetarianoa izan, B12 bitamina lortzeko kontsumitu beharreko arrautza eta esneki kopurua handiegia litzateke elikadura osasuntsu bat izateko)
Azukrea, zuria zein beltza, erremolatxatik edo azukre-kanaberatik ateratzen da. Ondoren, hainbat prozesu industrial egiten zaizkio, eta bitaminak, mineralak eta abar galtzen ditu.
Azukre beltza fintzearen azken pausoa da. Hor bereizten dira azukrea eta melaza, eta, hortaz, mineral gehiago ditu (kaltzioa, burdina, potasioa eta magnesioa) azukre zuri finduak baino, baina oso kopuru txikietan; beraz, azken batean ia gauza bera da. Azukre beltzak % 85-95 azukre du.
Erremolatxatik ateratzen den azukre beltzaren kasuan, mineral horiek ere ez ditu izango, azukre zuri tindatua besterik ez da izango.
Eztia azukre kontzentratuz osatutako uretako disoluzioa da. Haren pisuaren % 82 azukrea da. Azukre zuriaren aldean, beste elikagai batzuen aztarna ñimiñoak ditu, baina hondarrak, dira, eta, finean, azukre soilak irensten dira.
Era berean, azukreak baino aroma eta zapore-aukera zabalagoa du, nondik datorren kontuan hartuta (txilarra, loreak, erromeroa, ezkaia…), baina energia-iturria baizik ez da.
Eguneratze data: